Βιβλίο – Κινηματογράφος: 0-1

Αλέξης Σταμάτης, Αμερικάνικη Φούγκα

Πώς αντιδράς όταν σε πνίγει το παρόν; Πώς αντιδράς όταν θέλεις να ξεφύγεις από τις αναμνήσεις; Πηγαίνεις ένα ταξίδι, αλλάζεις περιβάλλον. Ή αυτό τουλάχιστον κάνει ο κεντρικός ήρωας στο βιβλίο του Αλέξη Σταμάτη Αμερικάνικη Φούγκα.

Η δράση εκτυλίσσεται στην προεκλογική Αμερική του 2004, την οποία ο ήρωάς μας, ένας Έλληνας συγγραφέας, επισκέπτεται συμμετέχοντας σ’ ένα λογοτεχνικό πρόγραμμα. Αφορμή γι’ αυτό το ταξίδι; Το παρελθόν που θέλει ν’ αφήσει πίσω του. Μα όταν νιώθει εγκλωβισμένος και εκεί, στη μικρή πανεπιστημιούπολη που γίνεται το πρόγραμμα, νοικιάζει ένα αυτοκίνητο και φεύγει από την πόλη· χάνεται στην έρημο. Εκεί συναντά έναν άνθρωπο, ο οποίος θα γίνει η αφορμή για να αλλάξει η ζωή του. Από αυτό το σημείο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τη σκυτάλη παίρνει η κινηματογραφική κάμερα, η οποία καταγράφει τα γεγονότα σύμφωνα με τον τρόπο του David Lynch.

Αλλαγή ρόλων

Οι σκηνές που ακολουθούν θυμίζουν στον αναγνώστη τη «Χαμένη Λεωφόρο» (“Lost Highway”, 1997), μια ταινία που έχει κι αυτή χαρακτηριστεί από μερικούς ως ψυχολογική φούγκα. Το βασικό σημείο σύγκρισης –πέρα από τα επιμέρους κοινά στοιχεία, τα οποία βρίσκονται σε αφθονία (π.χ. ένας περίεργος γέρος δίπλα στο ποτάμι, μια παράξενη μορφή)– είναι η αναζήτηση της ταυτότητας του ήρωα και τελικά η υιοθέτηση μιας νέας ταυτότητας. Αυτό δηλαδή που κάνει και ο πρωταγωνιστής μας: μια ανταλλαγή· ανταλλάσσει τη ζωή του με αυτήν ενός αγνώστου. Πρόκειται για τον άνθρωπο που συνάντησε στην έρημο, τον Μαρσέλο Ντίαζ.

Ο Μαρσέλο, ένας Λατίνος υπάλληλος σε μια εταιρεία δεδομένων, κάτοχος ενός λάπτοπ και ενός μαύρου κουτιού. Αυτό το κουτί έχει έναν ιδιαίτερο ρόλο στην εξέλιξη της υπόθεσης. Και εδώ μας έρχεται συνειρμικά στο μυαλό το μπλε κουτί από μια άλλη ταινία του Lynch, την «Οδό Μαλχόλλαντ» (“Mulholland Drive”, 2001), το οποίο άνοιγε έναν νέο κόσμο στην ηρωίδα. Σ’ αυτή την ταινία επίσης παρακολουθούμε μια παρόμοια αλλαγή ρόλων. Το μυστήριο που περιβάλλει το μαύρο κουτί του μυθιστορήματός μας δεν λύνεται παρά μόνο στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου, όπου αποκαλύπτεται ότι το περιεχόμενό του σχετίζεται με τις αμερικανικές εκλογές.

Περιπέτεια δρόμου

Το παρελθόν του Μαρσέλο γίνεται το παρόν του ήρωα, ο οποίος δεν έχει απαλλαγεί πλήρως από τις δικές του αναμνήσεις, από το δικό του παρελθόν. Ο ήρωάς μας, κρατώντας πάντα το ρόλο του Μαρσέλο, συναντά τη Λόρα, μια γυναίκα που ο δεύτερος είχε γνωρίσει μέσω internet, με την οποία και συνάπτει σχέση. Παράλληλα, αρχίζει μια τρελή καταδίωξη σε διάφορες πόλεις της Αμερικής, αφού οι διώκτες τους θέλουν με κάθε τρόπο να αποκτήσουν πρόσβαση στο περιεχόμενο του μαύρου κουτιού.

Ο τίτλος του βιβλίου εκφράζει απόλυτα τον ψυχισμό του κεντρικού ήρωα. Είναι μία φυγή από την πραγματικότητα στην Ελλάδα, μία φυγή από την έντονη συναισθηματική φόρτιση. Ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος αισθάνεται κυνηγημένος από τον ίδιο του τον εαυτό και συνεχώς προσπαθεί να βρει κομμάτια του στην καθημερινότητα που τον βασανίζει, για να καταφέρει τελικά να επιβιώσει. Ο ίδιος αναφέρεται σ’ αυτό εξηγώντας μας γιατί έγινε συγγραφέας: επειδή, όπως κάποιοι βασανισμένοι άνθρωποι, εκείνα που ήθελε να πει δεν ήθελε να τα εκφράσει ρεαλιστικά, στις ιστορίες του χρησιμοποιούσε μιαν «ανυψωμένη» πραγματικότητα, με τον ήρωά του να εισδύει σ’ έναν παράξενο, εχθρικό κόσμο, μες στον οποίο έπρεπε να εξαντλήσει την εφευρετικότητά του, για να επιβιώσει. Ο νέος επικίνδυνος κόσμος δεν ήταν παρά η αφόρητη πραγματικότητα κι οι τρόποι επιβίωσης, η προσπάθεια ν’ ανακαλύψει τον εαυτό του μέσα σ’ αυτή.

Η κατανόηση όμως του ψυχισμού του ήρωα θα μπορούσε να γίνει με τη χρήση σαφώς λιγότερων σελίδων από όσες ο Αλέξης Σταμάτης χρησιμοποίησε, επαναλαμβάνοντας πλειστάκις συγκεκριμένα γεγονότα στον αναγνώστη, πράγμα που επιβραδύνει την εξέλιξη της υπόθεσης και καθιστά ανιαρά τα συγκεκριμένα κομμάτια του μυθιστορήματος. Ο αφηγητής στο βιβλίο του Σταμάτη είναι ένας συγγραφέας που μπαίνει στη θέση του ήρωα και πρωταγωνιστεί ο ίδιος σ’ ένα υποθετικό μυθιστόρημα που δεν έχει γράψει· το ανύπαρκτο αυτό μυθιστόρημα δεν είναι άλλο από την ίδια του τη ζωή όπως τη ζει στην Αμερική.

Ο Σταμάτης, στην Αμερικάνικη Φούγκα, θίγει την πολιτική κατάσταση της νεοσυντηρητικής Αμερικής και αναφέρεται εκτενώς σε διάφορα σημεία του βιβλίου στα πολιτικά πράγματα, το κάνει όμως με εμφανή διδακτικό τόνο, είτε σε συζητήσεις διανοουμένων, είτε μέσω ενός μουσικού της ροκ, αποσυρμένου σε μια ιδιόκτητη φάρμα. Ο μουσικός π.χ. αναφέρει: Η κυβέρνηση είναι η σκιά που ρίχνει η επιχείρηση στους πολίτες. […] Και όσο για σας, σας πιπιλάνε την καραμέλα της αρμονίας στο χώρο της δουλειάς σας, για να μην συνδικαλιστείτε.

Συνονθύλευμα ταινιών

Συχνή είναι η επιρροή του συγγραφέα της Αμερικάνικης Φούγκας από ταινίες (όπως αναφέρθηκε), αλλά και η αναφορά του σε αυτές μέσα στο βιβλίο. Αυτό μπορεί μέχρι κάποιο βαθμό να αιτιολογηθεί, αφού ο Αλέξης Σταμάτης, εκτός από τις σπουδές του στην Αρχιτεκτονική του ΕΜΠ, ασχολήθηκε και με τον κινηματογράφο. Χρησιμοποιεί, λοιπόν, τις γνώσεις του για να δομήσει το βιβλίο σαν κινηματογραφική ταινία, με τις εικόνες αρχικά να θυμίζουν γαλλικό κινηματογράφο (αργή εξέλιξη της πλοκής), ενώ στη συνέχεια αμερικάνικο κινηματογράφο δράσης (από τη μέση του βιβλίου και έπειτα η ταχύτητα της δράσης αυξάνει κατακόρυφα). Σε κάποια όμως σημεία κουράζει αυτή η συχνή αναφορά σε ταινίες φανερώνοντας μια τάση επίδειξης γνώσεων περισσότερο, παρά συνιστώντας ουσιαστική συμβολή στην πλοκή.

Τέλος, έχουμε να παρατηρήσουμε ότι η τριτοπρόσωπη αφήγηση με την σχεδόν ολοκληρωτική έλλειψη διαλόγου μεταξύ των ηρώων, καθώς και η συχνή χρήση –που καταντά κατάχρηση– του πλαγίου λόγου και του ελεύθερου πλάγιου λόγου κουράζουν τον αναγνώστη. Επιπλέον, συμβάλλουν στην μη ομαλή ροή της ιστορίας, κάτι που φαίνεται ιδιαίτερα στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου. Ο συγγραφέας πνίγει, δυστυχώς, σε μεγάλο βαθμό, τη ζωντάνια και την παραστατικότητα του κειμένου με την χρησιμοποίηση αυτών των αφηγηματικών τεχνικών.